Zarys historii 13. Batalionu Saperów włączonego do 2. Pułku Saperów Kaniowskich
Artykuł Pana Zbigniewa Kiełba - historyka, numizmatyka i rekonstruktora, badacza dziejów 2 Pułku Saperów Kaniowskich.
4 czerwca 1917 roku rząd francuski powołał do życia Francusko-Polską Misje Wojskową (zaczątki Armii Polskiej), dzięki której w Sille le Guillaume powstał polski obóz wojskowy. Polityczne zwierzchnictwo nad armią sprawował Komitet Narodowy Polski powołany w Lozannie 15 sierpnia 1917 roku. Jego przewodniczącym został Roman Dmowski.
Jednym z polskich oddziałów był 1 Batalion Inżynieryjny, który powstał 9 listopada 1917 roku w Sille le Guillaume pod dowództwem mjr. Edwarda Wysockiego, wchodził on w skład Błękitnej Armii gen.Józefa Hallera. Batalion składał się z Polaków urodzonych we Francji, żołnierzy Legii Cudzoziemskiej oraz ochotników z państw koalicyjnych. W połowie 1918 roku skierowano go na front do Wogezów i Szampanii, gdzie wykonywał wiele prac fortyfikacyjnych. Natomiast pod Saint-Hilaire de Grende z 13 na 14 lipca 1918 roku 1 kompania 1 Batalionu Inżynieryjnego wzięła udział, jako piechota, w starciu z Niemcami. 22 czerwca 1918 roku batalion ten otrzymał od miasta Belford sztandar z rąk Prezydenta Rzeczypospolitej Francuskiej Raymonda Poincarego.
4 kwietnia 1919 roku podjęto decyzję o połączeniu Błękitnej Armii gen. Józefa Hallera z oddziałami Wojska Polskiego, tworzonymi w kraju. W dniach 22-23 kwietnia 1919 roku transportem kolejowym z Francji przez Niemcy do Chełma przybył pod dowództwem kpt. Czesława Pawłowskiego 1. Batalion Inżynieryjny, który 15 września 1919 roku został przemianowany na 13 Batalion Saperów, tworzący z pozostałymi formacjami tego typu podstawy polskich wojsk saperskich.
W grudniu 1919 roku bataliony saperów zostały przydzielone do poszczególnych Dywizji Piechoty. 13 Batalion Saperów wchodził w skład 13 Dywizji Piechoty i podczas prowadzonych walk otrzymywał uzupełnienie z Batalionu Zapasowego Saperów nr 2 oraz 3 kompanię saperską, która wraz z batalionem przybyła 5 lipca 1921 roku do Dęblina i została tam rozformowana, jako nieetatowa (26 sierpnia 1921 roku weszła w Puławach w skład 27 Batalionu Saperów jako 2 kompania) tak jak kompania parkowa i kolumna saperska nr 13. Do najświetniejszych czynów tego batalionu w latach 1919-1920 należą: zdobycie Antonówki i Sarn, Zwiahla (gdzie ginie prawie cała 1-sza kompania), liczne wypady na tyły wroga pod: Ołyczką, Żytomierzem, Hłuboczkiem, Lipowcem, Terespolem, Mazepińcem i Nowosiłką. Podczas działań wojennych wykonywał on również szereg prac technicznych, mających istotny wpływ na ich przebieg. Należały do nich: budowa okopów, stawianie zasieków, budowanie, naprawianie i wysadzanie mostów drogowych i kolejowych, naprawianie dróg oraz przeprowadzanie zwiadów technicznych.
Działania pod Zwiahlem
W trakcie posuwania się wojsk polskich na wschód, zaszła potrzeba odbudowania mostu szosowego na rzece Słuczy w Zwiahlu. Na podstawie rozkazu dowództwa 13 Dywizji Piechoty z 25 grudnia 1919 roku dowódca 13 Batalionu Saperów wysłał do odbudowy mostu 1-szą kompanię pod dowództwem por. Grzegorza Sikorskiego. Przystąpiła ona do prac 1 stycznia 1920 roku i zakończyła je w końcu czerwca 1920 .
W dniu 3 marca 1920 roku, w trakcie trwających prac kra lodowa zniszczyła mosty polowe na rzece Słuczy w skutek czego obsada przedmościa Zwiahla pozostała bez połączenia z zachodnim brzegiem rzeki. Od 8 marca istniał tylko jeden most w Zwiahlu. Ten stan rzeczy wykorzystali Rosjanie podczas ofensywy na Równe i 19 marca 1920 roku rozpoczęto natarcie na Zwiahl, a główne uderzenie przypadło na 21 marca 1920 roku. Już podczas ostrzału artyleryjskiego mostu 1 kompania 13 Batalionu Saperów przerwała prace budowlane i pozostała w odwodzie oddziałów 7 Dywizji Piechoty, która broniła przedmieścia Zwiahla. 21 marca 1920 roku w godzinach porannych nastąpił atak na Zwiahl ze strony Rosjan. Piechota polska kilkukrotnie odrzuciła natarcia zadając straty Rosjanom. W późniejszym czasie Rosjanie wykorzystali osłabienie polskiej obrony ze względu na brak amunicji i przełamali opór Polaków, wdzierając się na przedmoście w Zwiahlu. Wówczas dowództwo polskiego odcinak nakazało natychmiastowy kontratak siłami wojsk inżynieryjnych w tym 1 kompani 13 Batalionu Saperów. Dzięki inicjatywie chor. Krzosa i podległym mu saperom zaskoczyli oni nieprzyjaciela, który przerażony brawurą, odwagą i szybkim natarciem 1 kompanii zaczął się cofać i uciekać w panice, tracąc przy tym kilkudziesięciu zabitych i 5 ciężko rannych, lekki czołg oraz kilku jeńców. Po stronie polskiej w 1 kompanii było 4 rannych. Bój pod Zwiahlem 21 marca 1920 roku jest piękną kartą w historii 13 Batalionu Saperów. Za ten bój chor. Krzos otrzymał Krzyż Virtuti Militari.
1 kompania 13 Batalionu Saperów pozostała w Zwiahlu aby wykończyć most. W momencie odwrotu wojsk polskich spod Kijowa w czerwcu 1920 roku kompania otrzymała rozkaz podminowania mostów na rzece Słuczy w okolicach Zwiahla. 24 czerwca 1920 roku saperzy pomimo walk toczonych z Rosjanami podminowali wcześniej odbudowany przez siebie most w Zwiahlu, a w trudnej sytuacji dla polskiej obrony chor. Krzos nakazał zabarykadować most. Próba wysadzenia mostu po wycofaniu się Polaków nie powiodła się, dlatego chor. Krzos podpalił most. Wówczas Rosjanie przypuścili atak, ale zostali ostrzelani i powstrzymani przez saperów i piechotę. W skutek tego chor. Krzos aby nie dopuścić Rosjan do zdobycia mostu wysadził go za pomocą ręcznych granatów. 25 czerwca 1920 roku 1 kompania 13 Batalionu Saperów otrzymuje rozkaz obrony miasta Zwiahla. W dniu następnym wycofuje się do miasta a po przeprawieniu się Rosjan na rzece Słuczy pod Hulskiem kompania otrzymała rozkaz natychmiastowego tam wymarszu a następnie na Susły, na prawy brzeg rzeczki Smołki. Po wykonaniu tego rozkazu, gdy pierwszą półkompanią dowodził ppor. Kazimierz Zeńczak przy której był również dowódca kompani por. Grzegorz Sikorski, a drugą półkompanią dowodził chor. Krzos, zaobserwowano na skraju lasu wojska nieprzyjacielskie. Zbliżający się Kozacy zostali znienacka ostrzelani przez saperów pod dowództwem sierż. Nowiny ,skutkiem czego Kozacy wycofali się stracili kilku zabitych i rannych. Niedługo później przystąpili do ponownego ataku na czele przeważających sił. W tym czasie nieprzyjacielska artyleria zaczęła ostrzeliwać wioskę Susły. Rosjanie jednocześnie podjęli atak na prawe i lewe skrzydło polskich saperów. Polacy zaczęli się cofać, a ich środkowe odziały wobec utraty łączności pozostały wciąż na miejscu, nie wiedząc o cofaniu się skrzydeł w zażartej walce. 1 półkompania dotarła do zakola rzeczki Smołki, a 2 półkompania do wioski Susły i rozlokowała się na cmentarzu. Walki doprowadziły do utraty miedzy sobą łączności. Około godziny 14.00 dnia 26 czerwca 1920 roku 1 kompania 13 Batalionu Saperów została całkowicie otoczona przez sowiecką kawalerię i rozbita tracąc w zabitych 2 oficerów, 4 podoficerów i 56 saperów. Było też 2 rannych podoficerów i 5 saperów. Reszta kompanii w składzie chor. Krzosa 12 podoficerów i 88 saperów dostała się do niewoli sowieckiej. Z oficerów giną śmiercią bohaterką dowódca kompani por. Grzegorz Sikorski i ppor. Kazimierz Zeńczak (odznaczony pośmiertnie Krzyżem Virtuti Militari 5 kl). Sowieci zabitym i więzionym żołnierzom zabrali odzież, zaś poległych posiekano szablami na kawałki. Również nad jeńcami pastwili się moralnie i fizycznie: bijąc, morząc głodem, plując i urągając. Z całej kompanii pozostała tylko kancelaria i tabor- razem 60 szeregowych pod dowództwem chor. Edwarda Jordana. Odział ten znajdował się podczas bojów w Korcu.
Po sformowaniu nowej 1 kompanii 13 Batalionu Saperów wykonywała ona od 5 października do 11 listopada 1920 roku prace fortyfikacyjne w Równym, a od 18 listopada do 2 grudnia 1920 roku odbudowała spalony most na Horyniu pod Kurhanami.
Dowódcą 2 Pułku Saperów Kaniowskich, sformowanego 20 lipca 1921 roku został mjr Artur Górski z którym we wrześniu 1921 roku przeszedł na stałe do Puław. Składał się on z 3-go, 13-go i 27-go Batalionu Saperów. 1 Batalion Saperów przybył do pułku w składzie dowództwa, 1 i 3 kompanii saperów. 15 lipca 1921 roku 2 kompania saperów pozostaje na Wołyniu,w celu wykończenia mostu w Tiutkiewiczach i 23 sierpnia 1921 roku powraca do Równego, gdzie stacjonuje 13 Dywizja Piechoty. Batalion 19 kwietnia 1922rroku odszedł do Równego na dwa lata. Ostatecznie do Puław przybył 19 maja 1924 roku.
W 1926 roku. – w 5 rocznicę powstania pułku – saperzy szkoły podoficerskiej 2 Pułku Saperów Kaniowskich wykonali pamiątkową tablicę poświęconą 62 poległym pod Zwiahlem oficerom, podoficerom i saperom 1 kompanii 13 Batalionu Saperów. Tablica ta była eksponowana w kościele pw. Zmartwychwstania Pańskiego i zaginęła w 1939 r.
W 100-lecie bitwy pod Kaniowem i zarazem w roku jubileuszowym odzyskania przez Polskę niepodległości została zrekonstruowana treść tej tablicy za sprawą Zbigniewa Kiełba badacza i rekonstruktora 2 Pułku Saperów Kaniowskich. Odsłonięto ją w dawnym kościele pułkowym 2 Pułku Saperów Kaniowskich obecnie pw. Matki Bożej Różańcowej 13 maja 2018 roku.